10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Miisaanka ilmaha wuxuu ka mid yahay calaamadaha ugu muhiimsan ee lagu qiimeeyo caafimaadka guud ee ilmaha. Ilmo caafimaad qaba wuxuu leeyahay miisaan koraya oo la jaan qaadaya da’diisa, dhererkiisa, iyo heerkiisa koritaanka. Haddii miisaanka ilmaha hoos u dhaco ama uu istaago muddo dheer, waxaa laga yaabaa inay jirto sabab caafimaad, nafaqo-xumo, ama arrimo kale oo bulsho iyo dhaqan la xiriira.
Bulshooyinka Soomaaliyeed, gaar ahaan miyiga iyo meelaha magaalooyinka ka baxsan, waxaa mararka qaar carruurta la kulmaan miisaan yaraanta sababo la xiriira cunto la’aan, xanuunno joogto ah, ama faham la’aan ku saabsan nafaqada ilmaha. Hooyooyin badan waxay dareemaan walaac markay arkaan ilmahooda oo gaabis ku ah koritaanka ama aad u caatoobay, balse ma garanayaan waxa keenaya ama sida ay wax uga qaban lahaayeen.
Maqaalkan waxaan si faahfaahsan uga hadli doonaa toban sababood oo ugu waaweyn ee ilmaha u keenaya miisaankooda inuu hoos u dhaco. Waxaan sidoo kale ku dari doonaa talooyin wax ku ool ah oo la xiriira sida waalidiinta iyo daryeelayaasha ay uga hortagi karaan arrimahan, si ilmaha u helo nafaqo buuxda oo koritaankiisu noqdo mid caafimaad leh. Waxaa kale oo aan soo qaadan doonaa tusaalayaal nolosha dhabta ah ah oo muujinaya sida hooyooyin Soomaaliyeed u maareeyeen dhibaatooyinkan.
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
20 Cunto oo Carruurta Ka Caawiya Inay Si Fudud U Koraan
Hadaba, aan u guda galno sababaha ugu waaweyn ee ilmaha miisaankooda u yareeya:
1. Cunto La’aan ama Nafaqo Xumo Joogto ah
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Sababta ugu horreysa ee miisaanka ilmaha hoos u dhigta waa cunto la’aan ama helitaan la’aanta nafaqo ku filan. Carruurta u baahan koritaan joogto ah waxay u baahan yihiin cuntooyin kala duwan oo hodan ku ah borotiinka, karbohaydraytyada, dufanka wanaagsan, fiitamiinnada iyo macdanta.
Ilmo aan helin cunto isku dheelitiran wuxuu si dhaqso leh u lumiyaa miisaan, iyadoo ay sababi karto tamar yari, diif iyo daal, iyo gaabis dhanka koritaanka. Qoysas badan oo sabool ah waxay la daalaa dhacaan in ay carruurtooda siiyaan cuntooyin tayo leh maalin kasta, taasoo ka dhalata dhaqaale xumo ama aqoon la’aan ku saabsan sida loo diyaariyo cunto caafimaad leh xitaa iyadoo kheyraadku yar yahay.
Tusaale: Hooyo Sahra waxay degan tahay tuulo ka mid ah gobolka Galgaduud. Wiilkeeda yar ee saddex sano jirka ah ayaa si joogto ah u xanuunsan jiray, waxaana uu u muuqday mid aad u caato ah. Markii ay hooyadu la tashatay dhaqtarka, waxaa loo sheegay in ilmaha uu la ildaran yahay nafaqo xumo. Sahra waxay baratay sida ay u kariso cunto ka sameysan digir, galley, iyo khudrado gudaha laga heli karo, taas oo wax badan ka bedeshay caafimaadka ilmaheeda.
Talooyin:
- Waalidiintu waa in ay bartaan sida loogu diyaariyo ilmaha cuntooyin kaladuwan oo nafaqo leh.
- In la siiyo cunugga ugu yaraan 3–5 cunto maalin walba.
- In la isticmaalo kheyraadka jira sida digirta, cambaha, qudaar, iyo caanaha xoolaha si wax looga beddelo nafaqada ilmaha.
2. Xanuunno Joogto ah oo Aan La Daawayn
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Ilmo si joogto ah u xanuunsanaya waxaa dhici karta inuu luminayo miisaankiisa. Xanuunnada sida shuban, jadeeco, caabuqyada neefmareenka iyo xanuunnada dheefshiidka ayaa si gaar ah u saameeya ilmaha. Marka jirka ilmaha uu la tacaalayo cudur, wuxuu lumisaa tamar badan, cuntooyinkii la cunayna si wanaagsan uma dheefshiigaan.
Waxaa muhiim ah in waalidiinta ay dareen dheeraad ah siiyaan xaaladda caafimaad ee ilmahooda. Xanuun aan la daawayn wuxuu sababi karaa nafaqo-xumo ba’an oo keenta miisaanka inuu hoos u dhaco.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Tusaale: Maxamed waa wiil sagaal bilood jir ah oo si joogto ah u qabay shuban. Hooyadiis waxay u malaynaysay inuu iska caafimaadi doono, laakiin markii danbe miisaankiisa ayaa si lama filaan ah u yaraaday. Markii la geeyey xarun caafimaad, waxaa la ogaaday inuu qabay caabuq u baahnaa daawooyin gaar ah.
Talooyin:
- Mar kasta ilmaha uu xanuunsado in si degdeg ah loo geeyo xarun caafimaad.
- In la siiyo cunto fudud iyo cabitaan biyo nadiif ah inta uu xanuunsanayo.
- In la hubiyo inuu cunuggu helo tallaalka dhameystiran.
3. Nidaam Cunto Oo Aan Joogto Lahayn
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Ilmaha koraya waxay u baahan yihiin nidaam joogto ah oo cunto ah si jirkoodu u helo tamar iyo nafaqo xilligiisa saxda ah. Marka jadwalka cuntada uusan ahayn mid waqti go’an leh, ilmaha waxay la kulmaan gaajo joogto ah, taasoo keenta miisaankooda hoos u dhaco.
Qoysas badan oo mashquul ah, gaar ahaan magaalooyinka, ayaa la kulma dhibaato ah in ilmaha aysan cunin waqti sax ah ama aysan helin quraacda subaxnimo oo ah cunto aad muhiim u ah.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Tusaale: Ayaan waa hooyo ka shaqeysa suuqa Muqdisho, waxayna ilmaheeda u dayacdaa quraacda subaxnimo. Gabadhdeeda 4 sano jirka ah ayaa noqotay mid gaabis ku ah koritaanka. Markii ay la tashatay la-taliye nafaqo, waxaa la taliyay in la dejiyo jadwal cunto oo joogto ah.
Talooyin:
- In ilmaha la siiyo quraac, qadada, cashada iyo cunto fudud inta u dhaxeysa.
- In jadwal cunto qoyska ah lagu daro qorshaha maalinlaha.
- In waalidiintu muujiyaan dulqaad iyo daryeel marka ilmaha ay cunayaan.
4. Dhiig Yaraan (Anemia)
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Dhiig yaraantu waa xaalad caafimaad oo inta badan la kulmaan carruurta Soomaaliyeed, waxayna si weyn u saameysaa koritaanka iyo miisaanka ilmaha. Marka jirku uusan helin bir ku filan, samaynta unugyada dhiigga cas waxay hoos u dhacdaa, taasoo keenta tamar yari iyo hurdo badan.
Ilmo qaba dhiig yaraan wuxuu noqon karaa mid gaabis ku ah barashada, ciyaarta, iyo cunista cuntada. Tani waxay sabab u noqon kartaa miisaankiisa oo hoos u dhaca, maadaama uu uusan heli karin tamar uu ku noolaado.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Tusaale: Nasteexo waxay lahayd gabar 2 sano jir ah oo si joogto ah u daalan oo hurdo badan leh. Markii loo qaaday isbitaalka, waxaa la ogaaday inay qabto dhiig yaraan aad u daran. Waxaa lagu bilaabay dawooyin bir ah iyo cunno hodan ku ah birta sida beerka iyo khudaarta cagaaran, taasoo wax badan ka bedeshay xaaladdeeda.
Talooyin:
- In ilmaha la siiyo cuntooyin hodan ku ah birta sida cagaarka, hilibka, iyo digirta.
- In la hubsado in ilmaha uu helo daawada birta haddii loo baahdo.
- In la baaro ilmaha haddii lagu arko astaamaha dhiig yaraan.
5. Cabsi, Walwal ama Xaalado Qoyska Ka Jira
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Carruurtu si degdeg ah ayay uga falceliyaan xaaladaha qoyska ee walbahaarka leh. Haddii uu qoyska ka jiro muran joogto ah, dagaal, ama walwal dhaqaale, carruurta waxay dareemaan culeys maskaxeed oo sababi kara in aysan cunto ku filan cunin.
Dhibaatooyinka maskaxda sida cabsida iyo welwelka ayaa hoos u dhigaya rabitaanka cunto, waxayna sidoo kale carqaladeeyaan dheefshiidka. Qaar ka mid ah carruurta xaaladaha noocan ah la kulma waxay miisaankooda si degdeg ah u lumiyaan.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Tusaale: Cabdullaahi waa wiil yar oo degan deegaanka Doolow. Qoyska Cabdullaahi waxaa ka jiray muran iyo dagaal joogto ah. Hooyadiis ayaa sheegtay in wiilkeedu uu cunidda joojiyay muddo, islamarkaana uu miisaankiisu hoos u dhacay. Markii xaaladda qoysku degtay, wiilku wuxuu bilaabay inuu cuno oo uu miisaankiisu kordho.
Talooyin:
- In la abuuro jawi degan oo jacayl iyo nabad gelyo leh oo ilmaha ku korayo.
- In carruurta lala sheekeysto si loo fahmo dareenkooda.
- In la raadiyo la-talin maskaxeed haddii loo baahdo.
6. Cudurro Dheefshiidka Saameeya (Malabsorption)
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Mararka qaarkood, ilmaha ayaa qaba xaalado caafimaad oo ka hor istaaga in jirku si fiican u nuugo nafaqooyinka cuntada, taasoo keeni karta in miisaankooda hoos u dhaco. Xaaladaha sida ‘celiac disease’ (xasaasiyadda gluten-ka), ‘lactose intolerance’ (cunno-xumo caanaha), iyo cudurrada mindhicirka ku dhaca waxay ka mid yihiin kuwa ugu badan ee keena nafaqo-xumo xitaa haddii ilmaha cunto fiican cuno.
Ilmo qaba cudur malabsorption ah wuxuu noqon karaa mid si joogto ah u shubma, calool xanuun qaba, ama leh calool bararsan, iyadoo isla mar ahaantaasna uu u muuqdo mid caato ah oo daciif ah. Marka arrimahaas la iska indha tiro, ilmaha wuu sii tabar daranayaa.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Tusaale: Farxaan waa wiil 3 sano jir ah oo si fiican u cunaya balse weli miisaankiisa aad ayuu u hooseeyaa. Waxaa la ogaaday inuu leeyahay xasaasiyad gluten ah oo dhibaato ku keentay dheefshiidka. Markii la joojiyey raashinka sarreenka laga sameeyo, caafimaadkiisa wuu hagaagay.
Talooyin:
- Waalidiintu waa in ay si taxaddar leh ula socdaan calaamadaha cudurrada dheefshiidka.
- Baaritaan caafimaad ayaa muhiim ah haddii ilmaha uu miisaan yari hayo in kasta oo uu si fiican u cuno.
- Cuntada ilmaha waa in loo habeeyo iyadoo laga fogaanayo waxyaabaha uu xasaasiyadda u leeyahay.
7. Adeegyada Caafimaadka oo Xaddidan
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Marka adeegyada caafimaad ee deegaanka ay yaryihiin ama aan la heli karin dhaqaatiir iyo la-taliyayaal nafaqo oo xirfad leh, waxaa adkaanaysa in la ogaado sababaha rasmiga ah ee miisaanka ilmaha hoos u dhiga. Waalidiin badan ayaa laga yaabaa in aysan fahmin calaamadaha dhibaatooyinka caafimaad ama aysan heli karin daawo sax ah xilliga loo baahdo.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Dhibaatooyinka adeegyada caafimaad waxay sidoo kale sababi karaan in waalidiinta ay dib u dhigaan la-tashiga caafimaad, taasoo keenaysa in xaaladda ilmaha ay sii xumaato.
Tusaale: Deegaanka Ceelbuur, hooyo Maryan waxay la kulantay dhibaato weyn si ay wiilkeeda u geyso rug caafimaad. Ilmihii wuxuu hayay shuban iyo diif muddo, waxayna ahayd in ay safar dheer u gasho si ay u hesho caawimaad caafimaad. Nasiib wanaag, markii la gaaray rugtii caafimaad, ilmaha waxaa lagu daweeyey, wuxuuna bilaabay inuu caafimaado.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Talooyin:
- In la horumariyo adeegyada caafimaad ee tuulooyinka iyo miyiga.
- Waalidiintu waa in aysan sugin xaaladdu inay xumaato ka hor inta aysan raadinin gargaar caafimaad.
- In dowladda iyo NGO-yada ay fidiyaan wacyigelin caafimaad iyo adeegyo bilaash ah.
8. Nadaafad Xumo iyo Jeermis Badan
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Nadaafad darrida deegaanka iyo jirka ilmaha waxay si toos ah u saameyn kartaa caafimaadkooda. Carruurta ku nool guryo ama deegaan aan nadaafad lahayn waxay si fudud u qaadaan cudurro sida shuban, duumo, iyo caabuqyo kale. Cuduradani waxay jidhka ilmaha ka saaraan nafaqooyinkii ay cunayeen.
Ilmo si joogto ah u xanuunsanaya ama leh caabuqyo badan wuxuu si fudud u lumiyo miisaan. Daryeel la’aanta nadaafadda jirka iyo cuntada sidoo kale waxay sababi kartaa in ilmaha uu yeesho dixir ama jeermis mindhicirada ku dhaca.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Tusaale: Axmed waa wiil yar oo ka mid ah qoys ku nool deegaanka Afgooye. Waxaa si joogto ah loogu arkaa shuban iyo matag. Marka la baaray, waxaa laga helay dixir badan oo ku nool calooshiisa. Wuxuu ahaa mid aad u caato ah ilaa markii la siiyay daawooyin jeermis-dile ah.
Talooyin:
- In ilmaha loo sameeyo nadaafad joogto ah, gaar ahaan gacmaha ka hor iyo ka dib cuntada.
- In la isticmaalo biyo nadiif ah oo la kariyey ama la safeeyey.
- In la baaro carruurta si joogto ah si loo hubiyo in aysan qabin jeermis gudaha ah.
9. Nuujin Aan Dhammeystirneyn
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Nuujinta hooyadu waa tiir muhiim u ah koritaanka ilmaha bilaha hore ee noloshiisa. Marka hooyadu aysan si buuxda u nuujin ilmaheeda ama ay si degdeg ah u joojiso nuujinta, ilmaha wuxuu seegayaa nafaqooyin muhiim ah oo ku jira caanaha naaska.
Caanaha hooyada waxay hodan ku yihiin borotiin, dufan wanaagsan, fiitamiino iyo unugyo difaac ah oo ilmaha ka ilaalinaya cudurada. Haddii nuujinta la joojiyo kahor lixda bilood ee ugu horreeya ama lagu beddelo caano warshadaysan iyadoo aan latashi caafimaad laga samayn, ilmaha wuxuu u nuglaanayaa nafaqo-xumo iyo miisaankaa hoos u dhaca.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Tusaale: Ifraax waxay ahayd hooyo dhalinyaro ah oo degan Baydhabo. Waxay nuujinta joojisay kadib laba bilood si ay shaqo uga bilowdo suuqa. Ilmihii wuxuu bilaabay in uu miisaankiisu hoos u dhaco. Markii ay la tashatay kalkaaliso caafimaad, waxaa lagu dhiirrigeliyay inay isku daydo inay nuujinta dib u bilowdo marka ay guriga timaado.
Talooyin:
- In hooyadu isku daydo inay nuujinta sii waddo ugu yaraan 6 bilood si gaar ah.
- Haddii nuujinta suurtagal noqon weydo, in la helo la-talin caafimaad oo ku saabsan caanaha ku habboon.
- In hooyooyinka lagu wacyigeliyo muhiimadda ay leedahay nuujinta dabiiciga ah.
10. Xaalado Maskaxeed iyo Koritaan Gaabis ah
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Carruurta qaar ayaa leh baahi gaar ah oo dhanka koritaanka iyo maskaxda ah, kuwaas oo keeni kara gaabis ku yimaada cunidda, dheefshiidka iyo miisaanka guud. Ilmo qaba xanuunno sida ‘autism’, ‘cerebral palsy’, ama xaalado kale oo xaddidan ayaa u baahan daryeel gaar ah iyo cuntooyin la habeeyey.
Ilmaha leh xaalado koritaan gaabis ah wuxuu u baahan yahay in lala socdo si dhow. Qoyska iyo xirfadlayaasha caafimaadka waa in ay si wadajir ah uga shaqeeyaan sidii ilmaha loo siin lahaa fursad uu ku helo nafaqo buuxda oo ku habboon baahidiisa gaarka ah.
Tusaale: Yasir waa wiil leh koritaan gaabis ah oo aan si fudud u cunin. Hooyadiis waxay la shaqeysay nafaqeeye si ilmaha loogu diyaariyo cunto uu si fudud u liqi karo, sida maraqyo nafaqo leh iyo cuntooyin la burburiyay. Arrintaas ayaa ka caawisay Yasir inuu bilaabo inuu miisaankiisu kordho.
Talooyin:
- In la sameeyo qiimeyn caafimaad si loo fahmo baahida ilmaha.
- In la diyaariyo cuntooyin gaar ah oo la jaan qaadi kara xaaladda ilmaha.
- In qoyska iyo xirfadlayaasha ay si joogto ah u wada shaqeeyaan.
10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda Miisaanka ilmaha waa tilmaan muhiim ah oo muujinaya sida uu koritaankiisu u yahay mid caafimaad qaba. Sida aan ku aragnay maqaalkaan, waxaa jira sababo badan oo keenaya hoos u dhaca miisaanka carruurta, laga bilaabo nafaqo-xumo, xanuunno joogto ah, iyo xaalado qoyska ka jira, ilaa xaalado caafimaad oo nafsadeed ama jireed. Mararka qaar, waalidku wuu dareemayaa in ilmahoodu caato yahay ama aan korin sidii la rabay, laakiin ma yaqaanan sababta dhabta ah ama meesha ay ka bilaabi lahaayeen xalinta dhibaatada.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Waalidiintu waa tiirarka ugu muhiimsan ee ilmaha caafimaadkiisa, gaar ahaan marka ay si joogto ah ula socdaan isbeddellada jirka, dhaqanka, iyo rabitaanka ilmahooda. Ma aha in waalidku dareemo ceeb ama cadaadis haddii uu ilmihiisu la kulmo miisaan yari, balse waa in ay si degdeg ah u raadshaan gargaar, talo caafimaad, iyo xalal ku habboon oo deegaanka iyo noloshooda la jaan qaadaya.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda 10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Waxaa muhiim ah in bulshadeennu fahamto in miisaanka carruurta uu ka tarjumayo daryeelka guud ee ay helaan. Isbeddel yar oo wanaagsan — sida jadwal cunto oo joogto ah, nuujin buuxda, ama faham ku saabsan nafaqada — wuxuu wax badan ka beddeli karaa nolosha cunugga. Dhibaatada ma ahan mid aan xal u helayno ee waxay u baahan tahay wacyi, feejignaan iyo daryeel joogto ah.
Sidoo kale, waxaa muhiim ah in aan la hilmaamin doorka bulshadeena, hooyooyinka, aabbeyaasha, kalkaaliyeyaasha caafimaadka, iyo waxbarashada. Wadajirkeena ayaa fure u ah in aan yareyno carruurta miisaankooda hoos u dhaca, oo aan ku korinno jiil caafimaad qaba, maskax iyo jidh ahaanba xooggan.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Ugu dambeyn, haddii aad tahay waalid ama daryeele walaacsan oo dareemaya in ilmihiisu aanu korin sidii la rabay, ogow in talaabo kasta oo aad maanta qaadayso ay saameyn wanaagsan ku yeelan karto mustaqbalka ilmahaaga. Ka bilow tallaabo fudud — sida baaris caafimaad, nafaqo wanaagsan, iyo cuntooyin dabiici ah — waxaadna arki doontaa isbeddel muuqda oo farxad leh.10 Sabab oo Ilmaha Miisaankooda U Yaraado iyo xalkooda
Su’aalo Muhiim Ah oo Aad Isweydiin Karto
- Miisaanka ilmaheyga ma yahay mid ku habboon da’diisa iyo dhererkiisa?
Waa maxay calaamadaha muujinaya in ilmaha uu caafimaad qabo ama uu u baahan yahay in si dhow loo eego? - Maxay yihiin astaamaha ugu waaweyn ee muujin kara in ilmaha uu la ildaran yahay nafaqo-xumo ama cudurro kale?
Sidee baan uga hortagi karaa xaaladahaas? - Ma u diyaariyaa ilmahayga cuntooyin isku dheelitiran oo hodan ku ah borotiinka, fitamiinada, iyo macdanta?
Sidee baan ku horumarin karaa jadwalkiisa cuntada si joogto ah? - Ilmahaygu ma qabaa xanuuno soo noqnoqda sida shuban, jadeeco, ama caabuqyada neefmareenka?
Maxaan sameeyaa haddii xanuunnadaasi ay saameyn ku yeeshaan miisaankiisa? - Ma jirtaa xaalad qoyskayga oo keeni karta walwal iyo culeys maskaxeed ilmahayga?
Sidee ayaan uga caawin karaa inuu dareemo nabad iyo farxad?
